Rondom het WK in Qatar was het opeens uitgebreid in het nieuws: gastarbeiders moesten in totaal miljarden betalen om in Qatar te mógen komen werken. Dit zijn bijvoorbeeld mensen uit Bangladesh, die zich voor duizenden euro’s in de schulden steken om een uitzendbureau te betalen dat werk in Qatar voor hen regelt. Vervolgens bouwen deze arbeiders jarenlang onder verschrikkelijke omstandigheden aan onze voetbalstadions, terwijl hun loon gaat naar het afbetalen van een kunstmatig hoge lening. Op deze manier zitten ze compleet in de val. Dit wordt vaak gepresenteerd als een mensenrechtenschending ver weg, op een plek waar geen democratie is. Maar dit soort schuld-slavernij komt bijna overal voor. Zelfs in het progressieve Zweden moet een Thaise arbeider 1500 kilo bosbessen plukken voordat hij de schuld van de heenreis afbetaald heeft.

In Palestina is het niet anders, ook tweeduizend jaar geleden al. Alleen worden schulden niet terugbetaald in bosbessen, maar in vis¹. Hoeveel netten vol vis zou genoeg zijn om iemands schuld af te betalen? Wat voor vangst zou er nodig zijn om alles achter je te laten? Misschien ‘zoveel vis dat ze bijna zonken’? Zoveel vis vangt Petrus in ieder geval precies voordat hij alles achter zich laat - inclusief zijn boot, zou het een lease zijn? - en met Jezus meegaat (Lukas 5:1-11). Dezelfde Jezus trouwens, die een paar verzen eerder zijn eerste (en enige) beschreven bijbellezing doet in de synagoge (Lukas 4:14-30). De tekst die Jezus leest (en voortijdig stopt, zie een eerdere blog) eindigt met een visioen van Jesaja, over het uitroepen van een ‘jubeljaar van de Heer’. Dat Jezus kiest voor deze tekst (en Lukas ervoor kiest om dit vast te leggen in zijn evangelie) zegt veel over de verhouding tussen Jezus en schuld. Zo’n jubeljaar is namelijk niet zo onschuldig als het klinkt. Het is een van de radicaalste politiek-economische voorstellen die er in de bijbel te vinden zijn.

Onlangs las ik het boek ‘Debt’ van David Graeber, een antropoloog². Hij beschrijft hoe het concept van schuld al 5000 jaar lang een van de kernconcepten is van het economisch denken. Sinds de opkomst van koninkrijken lijkt er al een tweedeling te zijn tussen schuldeisers en schuldenaren. Aan de ene kant staan machthebbers, bankiers en belastinginners, en aan de andere kant staan stadium-bouwers, bosbessenplukkers, vissers en de rest.  Raad eens tot welke groep Jezus en de meeste van zijn volgelingen behoorden?

De eerste schuldeisers waren koningen, en Graeber beschrijft hoe geld op verschillende plekken in de wereld ontstaat als manier voor machthebbers om schulden meetbaar te maken. Schulden die ze vaak zelf onlangs in het leven hebben geroepen in de vorm van belastingen³. Misschien niet zo gek dat veel van de mensen rondom Jezus zo’n hekel hadden aan belastinginners. Het zijn de  uitvoerders van een onderdrukkend schuldensysteem. Vergelijk het met de populariteit van deurwaarders tegenwoordig.

Graeber beschrijft ook hoe een aantal vroege samenlevingen in de problemen komt met schuldenpolitiek. Zo’n groot deel van de bevolking wordt door schulden gedwongen om zichzelf en hun familie in slavernij te verkopen dat de hele economie implodeert. In zowel Mesopotamië als Egypte kwam algehele kwijtschelding van schulden herhaaldelijk voor. De beroemde Rosetta Steen, een van de weinige bewaard gebleven teksten die zowel in Egyptisch als Grieks schrift is opgesteld, benoemt een algehele kwijtschelding in het jaar 196 voor Christus⁴.

Dit is de context van het Jubeljaar, waar Jezus in de synagoge over spreekt. Het is een voorschrift uit de Torah (Deuteronomium 15:1-2 bijvoorbeeld): ”Elk zevende jaar moet u algemene kwijtschelding verlenen. Dat houdt het volgende in: elke schuldeiser moet iedereen die iets van hem heeft geleend zijn schuld kwijtschelden […].” Dit idee van een jubeljaar lijkt een soort abstract visioen. Vooral bij Jesaja, waar het omringd wordt door slangen en kinderen die samen spelen, een einde aan de dood en andere wonderen wordt het makkelijk om te lezen als prachtige poezie. Maar in Deuteronomium is het een serieus politiek voorstel, met de regelmatige kwijtscheldingen in Egypte en Mesopotamië als politieke context⁵. David Graeber (een atheist, overigens) neemt het ook serieus. Aan het einde van zijn uitgebreide studie naar 5000 jaar aan schuldpolitiek geeft hij één advies: het is tijd voor een jubeljaar.

Het jubeljaar is trouwens niet het enige stuk radicale schuldpolitiek dat voorkomt in de Torah. Het wordt opgevolgd door een algeheel verbod op rente: “U mag geen rente vragen als u iets aan een volksgenoot leent, of het nu gaat om geld of voedsel, of wat u ook maar tegen rente te leen kunt geven”⁶ - Deuteronomium 23:20.

OK, een aantal oude bijbelteksten heeft iets tegen het heffen van rente en het opeisen van oude schulden. Prima. Maar waarom zou dit zo radicaal zijn? Het antwoord op deze vraag weet iedereen die fan is van het kapitalisme. Dat hele systeem zou namelijk op z’n kop worden gegooid door deze voorschriften. Net zoals de hele status quo in Jezus’ tijd gebouwd is op schuldenpolitiek is die van het moderne kapitalisme dat ook. Het standaard heffen (en verwachten) van rente op leningen is precies het verschil tussen geld en kapitaal. Het kernprincipe van kapitalisme is dat geld meer geld aantrekt, in de vorm van rente. Deze rente wordt vervolgens overal verwacht en uitgeperst. Een economie gebouwd op rente is een economie waar groei noodzakelijk is. Ergens moet die rente namelijk vandaan komen. In Jezus’ tijd was er altijd nog wel een ander volk of een ander continent om leeg te halen. Maar op een eindige planeet botst die behoefte aan groei uiteindelijk onvermijdelijk tegen allerlei grenzen op. De grenzen van ons ecosysteem bijvoorbeeld. Wilde natuur wordt nou eenmaal niet elk jaar 5% meer geld waard. De enige manier om toch rente uit een bos te persen is door het te kappen. Zo is rente ook uiteindelijk een mechanisme dat de schepping bedreigt.

Graebers boek staat vol met machthebbers, economen en andere verdedigers van de status quo die proberen te verantwoorden waarom schuld er altijd al geweest is, eigenlijk onschuldig is en sowieso niet te veranderen. Dit lijkt grotendeels gelukt. Zelfs in een context waarin de armste landen van de wereld 10% van hun totale export betalen (wereldbank 2022) aan schulden die voormalig dictators hebben afgesloten met westerse banken, vinden veel mensen dat schuld nou eenmaal betaald moet worden. Zelfs in een context waarin bijna 600.000 Nederlandse huishoudens te maken heeft met geregistreerde problematische schulden (CBS, 2022) vinden we het normaal om de schuldenaren verantwoordelijk te houden. Op z’n best vinden we schuldenaren domme mensen die gewaarschuwd moeten worden (let op, geld lenen kost geld!⁷), op z’n slechtst vinden we schuldenaren egoistische mensen die boven hun stand leven.

Maar ook als je de consequenties van een economie zonder schuld en rente wat abstract vindt. En ook als je vind dat mensen en landen met schuld het vooral aan zichzelf te danken hebben. Stel je eens voor wat voor feest het jubeljaar zou zijn: in Nederland alleen al honderdduizenden mensen die zich opeens bevrijd weten van hun financiële zorgen. Wereldwijd hele landen die opeens geld overhouden voor de eigen bevolking. Arbeiders over de hele wereld die de vruchten van hun arbeid loon mogen houden, en ze niet zien wegsijpelen naar louche arbeidsbureaus met valse beloftes en de machthebbers en werkgevers die van hun kwetsbaarheid profiteren. Een aarde waarop genoeg genoeg is, en stilstand geen achteruitgang.

Dat is het visioen waar ik elke dag voor bid, in Jezus’ woorden:

Onze Vader die in de hemel zijt,

Uw naam worde geheiligd.

Uw koninkrijk kome.

Uw wil geschiede, op aarde zoals in de hemel.

Geef ons heden ons dagelijks brood.

En vergeef ons onze schulden

zoals ook wij onze schuldenaars vergeven. 

Amen.